دین شناسی استاد مطهری
متن
در تاریخ همهی جوامعی که تاکنون بودهاند، دین عنصری پایدار، مؤثر و نیرومند بوده است و در فرهنگ جوامع نقش محوری به خود اختصاص داده است. به همین دلیل، مطالعه و شناخت دین یک جزء ضروری شناخت جامعه و فرهنگ بشری میباشد. اما دین، دارای چنان ابعاد پیچیدهای است که هرگز دانش واحدی، به تنهایی، نمیتواند همهی ابعاد آن را به طور جامع مورد بحث و بررسی قرار دهد. از این رو باید به کمک علوم مختلفی به مطالعه و بررسی دین پرداخت. به همین خاطر است که فیلسوفان، متکلمان، مورخان، انسان شناسان، پدیدار شناسان، روان شناسان و جامعه شناسان، از منظرهای مختلفی به بررسی ابعاد متنوع دین پرداخته و آثار ارزشمندی را در عرصهی فلسفهی دین، کلام، تاریخ ادیان و... ارائه کردهاند. در جامعهی فکری - دینی ما هم، در چند سال اخیر، مطالعات و پژوهشهای دینی اهمیت و جایگاه خاصی پیدا کرده است. در این میان، بررسی فلسفی و کلامی این مباحث (در مقایسه با سایر روشها) همواره از اولویت خاصی برخوردار بوده است. استاد مطهری ضمن این که به عرصههای متنوع علمی توجه داشته و در آثار و نوشتههای خود از آنها سخن گفته است، علاقه و تعلق خاطر ایشان به فلسفه و کلام غیر قابل انکار است. (ر. ک: مطهری، 1374 الف، 441)
استاد، هم از بعد فلسفی و هم از بعد کلامی پارهای از مباحث دین شناختی را مورد بحث و بررسی قرار داده که در اینجا برخی از آنها را طرح خواهیم کرد.
تعریف دین
تعریف دین یکی از اساسیترین مباحث دین پژوهی معاصر است که حل بسیاری از موضوعات دین شناختی متوقف بر آن است. برخی دین شناسان، نظر به مشکلاتی که تعریف دین را احاطه کرده و آن را امری دشوار و مناقشهآمیز ساخته است، مسألهی تعریف دین را «خان اول» در وادی هفت خان دینشناسی نامیدهاند. در واقع همهی تعریفهای عرضه شده به گونهای دلبخواهی بوده، و ابزارهایی هستند که میتوان به گونههای مختلفی آنها را به کار گرفت. در هر تعریف، مشابهتها و تفاوتها مورد اشاره قرار گرفته و یک جنبه بیش از بقیه جوانب مورد تأکید واقع میشود. (همتی، 1379 ، 20) در اینجا به برخی از تعاریفی که ویلیام آلستون در مقالهای تحت عنوان «دین» آورده است، اشاره میکنیم: (آلستون، 1376 ، 19-20)
1 ) دین، اعتقاد به خدایی سرمدی است؛ یعنی اعتقاد به این که حکمت و ارادهی الهی بر جهان حکم میراند [خدایی] که با بشر دارای مناسبات اخلاقی است. (جیمز مارتینو)
2 ) دین تصدیق این مطلب است که تمام اشیاء تجلیات قادری هستند که فراتر از شناخت ماست. (هربرت اسپنسر)
3 ) تلاشی است برای نشان دادن واقعیت کامل خیر از طریق تمام جنبههای وجودی انسان. (برادلی)
4 ) دین اخلاقیاتی است که به کمک احساسات، تعالی یافته، برانگیخته شده و فروزان گشته است. (ماتیو آرنولد)
5 ) دین شور و احساسی است که بر ایمان به سازواری میان ما و جهان در کل تکیه دارد. (ام. ئی. مک تاگارت)
6 ) دین یک فرد عبارت است از بروز تلقی نهایی وی از جهان، و حاصل جمع معنا و مفاد بصیرت کامل وی نسبت به امور. (ادوارد کایرد)
استاد مطهری به مباحثی چون علم و دین، منشأ دین و آزادی، دین و اخلاق پرداخته است، که لازمهی طرح این مباحث آن است که از قبل تعریفی از دین ارائه شود. اخذ هر موضعی در بیان نسبت دین با امور دیگر منوط به تصور معین از دین خواهد بود. بنابر این، فهم دینشناسی استاد محتاج فهم دقیق تصور ایشان از چیستی دین است. (فرامرز قراملکی، 1381 ، 117) البته استاد تعریف دین را به عنوان موضوعی مستقل مورد بحث و بررسی قرار ندادهاند و تنها در برخی موارد به آن اشاره کردهاند.
نکتهای که باید در بررسی نظریهی دین شناختی استاد مورد توجه قرار گیرد این است که ایشان در بحث از دین، همواره ادیان الهی را مد نظر داشته، و لذا مکاتب بشری و ادیان غیر الهی را خارج از محدودهی دین میداند.
استاد از دین به مکتب تعبیر نموده و آن را طرحی جامع و منسجم میداند که هدف اساسی آن، کمال و سعادت انسان است:
[منظور از مکتب] یک تئوری کلی، یک طرح جامع و هماهنگ و منسجم که هدف اصلی آن، کمال انسان و تأمین سعادت همگانی است و در آن، خطوط اصلی و روشها، بایدها و نبایدها، هدفها و وسیلهها، نیازها و دردها و درمانها، مسؤولیتها و تکلیفها مشخص شده باشد و منبع الهام تکلیفها و مسؤولیتها برای همهی افراد بوده باشد. (مطهری، 1381 الف، 55)
بنابر این، هر دین و مکتبی دو بخش دارد؛ جهان بینی و ایدئولوژی. جهان بینی عبارت است از نوع برداشت و دیدگاهی که یک مکتب دربارهی جهان هستی ارائه میکند. جهان بینی به مسألهی معروف «شناخت» مربوط میشود؛ لذا از مختصات انسان بوده و به نیروی اندیشه و تفکر و قدرت ارزیابی از مجموع هستی بستگی دارد. (مطهری، 1375 الف، 23 ؛ 1381 الف، 75-76) جهان بینی هر مکتبی، زیرساز و تکیه گاه فکری آن مکتب به شمار میرود.
همهی دینها و آیینها و همهی مکتبها و فلسفههای اجتماعی متکی بر نوعی جهان بینی بوده است. هدفهایی که یک مکتب عرضه میدارد و به تعقیب آنها دعوت میکند و راه و روشهایی که تعیین میکند و باید و نبایدهایی که انتشار میکند و مسؤولیتهایی که به وجود میآورد، همه، به منزلهی نتایج لازم و ضروری جهان بینیای است که عرضه داشته است. (مطهری، 1381 الف، 75 ؛ 1375 الف، 25)
منشأ دین
منبع:ensani.